Przed udzieleniem świadczeń zdrowotnych lekarz ma obowiązek uzyskania świadomej zgody pacjenta na leczenie. Przeprowadzenie procesu terapeutycznego lub diagnostycznego bez zgody pacjenta może rodzić odpowiedzialność karną, cywilną i zawodową. Zgodnie z art. 192 Kodeksu karnego przeprowadzenie zabiegu leczniczego bez zgody jest przestępstwem.

Czym jest świadoma zgoda pacjenta na zabieg?

Lekarz powinien poinformować pacjenta w sposób dla niego zrozumiały zarówno o specyfice zabiegu, jak i o ryzyku, jaki dany zabieg z sobą niesie. Lekarz nie musi informować pacjenta o zagrożeniu, które jest bardzo mało prawdopodobne. Istotne jest, by pacjent rozumiał przekaz lekarza – dlatego należy używać zrozumiałego języka i dopytać pacjenta, czy na pewno wszystko jest dla niego zrozumiałe i czy ma pytania.

Jakie są rodzaje zgód na leczenie?

Obowiązkiem lekarza jest uzyskanie świadomej zgody pacjenta przed rozpoczęciem procesu terapeutycznego lub badania. Zgoda wyrażona po zabiegu (zwana zgodą zastępczą) nie zwalnia lekarza z obowiązku wykonywania zabiegu bez zgody pacjenta.

Zgody właściwej udziela pacjent pełnoletni, który nie został ubezwłasnowolniony i jest zdolny do świadomego wyrażania zgody. W sytuacji pacjenta małoletniego zgody udziela jego przedstawiciel ustawowy, a gdy nie jest to możliwe – wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego (zgoda zastępcza). Gdy mamy do czynienia z osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, zgodę wyraża opiekun tej osoby. Jeżeli ta osoba posiada rozeznanie co do skutków swojej decyzji, konieczne jest uzyskanie jej zgody.

W sytuacji pacjenta, który ukończył 16. rok życia, wymagana jest zgoda kumulatywna – zgoda przedstawiciela ustawowego oraz zgoda samego pacjenta. W sytuacji konfliktu rozstrzyga stanowisko sądu opiekuńczego.

Czy zakres zgody może zostać rozszerzony?

Podczas procesu terapeutycznego lub diagnostycznego mogą wystąpić okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia. W takiej sytuacji, mimo braku zgody pacjenta, lekarz będzie miał prawo do zmiany zakresu zabiegu, metody terapeutycznej lub diagnostycznej, uwzględniając zaistniałe okoliczności.

Lekarz powinien, oczywiście w miarę możliwości, zasięgnąć opinii drugiego lekarza (najlepiej tej samej specjalności). Ponadto, lekarza powinien uwzględnić fakt rozszerzenia zgody w dokumentacji medycznej, dokonując odpowiedniego wpisu oraz poinformować pacjenta, jego przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego albo sądu opiekuńczego.

Jeżeli z medycznego punktu widzenia można było zaczekać na wyrażenie zgody przez pacjenta, poszerzenie zakresu zgody przez lekarza może zostać uznane za bezprawne. W takiej sytuacji rozszerzenie zakresu zgody może rodzić dla lekarza negatywne konsekwencje.

Kiedy lekarz ma prawo działać bez zgody pacjenta?

Autonomia pacjenta może zostać ograniczona jedynie w wypadkach przewidzianych ustawą. Odstępstwa od uzyskania zgody od pacjenta zostały wprowadzone głównie w interesie pacjenta i wymiaru sprawiedliwości.

Jednym z przypadków, kiedy lekarz ma prawo działać bez zgody pacjenta jest przypadek nagły, gdy pacjent będzie wymagał niezwłocznej pomocy lekarskiej i nie on mógł wyrazić zgody ze względu na swój stan zdrowia lub wiek, a także nie będzie możliwe, by porozumieć się z jego opiekunem faktycznym lub przedstawicielem ustawowym. Swoją decyzję lekarz powinien w miarę możliwości skontaktować z innym lekarzem i dokonać odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej pacjenta.

Nagły stan operacyjny ma miejsce, kiedy zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.

Przepisy postępowania karnego wskazują na sytuacje, kiedy autonomia pacjenta może zostać ograniczona. Tytułem przykładu należy wskazać na stany nagłe u skazanego, a także obowiązki poddania się badaniom – w toku procesu karnego i po osadzeniu w zakładzie karnym. Jeżeli skazany odmawia poddania się zabiegowi, orzeka sąd penitencjarny.

Czy lekarz może działać przy sprzeciwie pacjenta?

Przypadki działania przy sprzeciwie pacjenta zostały uregulowane w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego i ustawie o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

Osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody tylko wtedy, gdy jej zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo zdrowiu lub zdrowiu innych osób.

Obowiązujące przepisy nakładają obowiązek szczepień ochronnych, obowiązki poddania się hospitalizacji (m.in. osób chorych na gruźlicę w okresie prątkowania). Obowiązek leczenia dotyczy osób chorych na gruźlicę płuc, kiłę i rzeżączkę.

Podsumowanie

Lekarz może działać tylko za zgodą pacjenta lub w niektórych sytuacjach za zezwoleniem sądu. Bez zgody na interwencję lekarską, lekarz naraża się na odpowiedzialność prawną i narusza prawa pacjenta. W razie ewentualnego procesu sądowego to na barkach lekarza będzie spoczywał obowiązek udowodnienia, że uzyskał świadomą zgodę pacjenta.

Autorka: adwokat Justyna Macias

adwokat-dla-lekarza.pl